Kırgızistan

Etimoloji

Kırgızistan, Kırgız ülkesi anlamına gelir. Kırgız isminin kökeni hakkında ise birkaç teori mevcuttur. Bunlardan birincisi -iz eki (iki - iz=ikiz vb.) almış kırk'tır. Yani Kırk-ız, Kırklar'dır[4]. Fakat halk Kırgız adının Kırk Kız'dan geldiğini iddia eder. Bunun temeli Kırgızların refah ve bolluk içinde bıraktıkları kamplarını daha sonra yerle bir olmuş bir halde bulan kırk kızın soyundan geldiklerine inanmalarıdır. [5] Diğer kayda değer önemli bir teori de Yapısal Dilci Kaymakam Eyüp Sabri Kartal 'nan gelir. Bu görüşe göre; Kırgız gelimesi Kırkuz olarak telefuz edilir. Bu kırk ve uz kelimelerinin birleşmesinden oluşur. Buna göre anlam kırk oguz demektir. Çünkü Uz (aşireti) veya uz, ouz veya Az, Oğuz Türklerinin diğer bir deyişidir. * Kırgız (kırk + uz) demek "kırk aşiret" demek olur ki daha bir etimolojik anlam ifade eder.Doğrudan ve mantıklı kırgız kelimesinin izahı olur. Yan ülkesi Özbekistan da kendilerine "uzbeg" der ki bu da uz begi veya oğuz beyi ülkesi demektir. Uz aynı zamanda Nuh Peygamberin torunu olup Türklerin bu torununun üremesinden geldiği dinsel dünya tarihi yazarlarınca ifade edilmektedir.

Tarih

Kırgızistan tarihi

Göktürk Kağanlığı

Karahanlı Devleti

Moğol İmparatorluğu

Çarlık Rusyası

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

Kara-Kırgız Özerk Bölgesi

Kırgız Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Kırgızistan Cumhuriyeti

Bakınız Kırgızistan tarihi, Kırgızistan

Bu kutu: gör • değiştir

Kırgızlar, Göktürk devrinde Kögmen (Sayan) Dağları'nın kuzeyinde yaşamışlardır. 840 yılında Uygur Devletini yıkarak bu topraklarda kendi devletlerini kurmuşlardır. Daha sonra bugün yaşadıkları topraklara gelen Kırgızlar, Karahanlılar zamanında Müslüman olmuşlardır.

Ruslara Orta Asya'lı halklardan ilk olarak girirler. Toplumlar arası kavgalar çıkmaya başlayınca Bagış uruusu(toplumu) Rusya Federasyonuna girmeye karar verir. Sonuç olarak 1881 yılında Rusların egemenliğine girmiştir.

Sovyet dönemi

Bişkek

Başlangıçta 1919'da Sovyet gücü bölgede kabul görmüştür ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara-Kırgız Özerk Bölgesi oluştu (Kara-Kırgız terimi 1920'lerin ortasında Ruslar onları aynı zamanda Kırgız olarak bakılan Kazaklar'dan ayırıncaya kadar kullanılmıştır). 5 Aralık 1936'da Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, tam bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olarak kabul görmüştür.

1920'ler boyunca Kırgızistan, kültür, eğitim ve sosyal yaşam açısından epeyce geliştirildi. Okur yazarlık büyük ölçüde gelişti ve standart bir edebi dil ortaya çıkarıldı. Ekonomik ve sosyal gelişme de dikkate değerdi. Kırgız milli kültürünün çok sayıda yönleri Stalin'in milliyetçi eyleminin baskısına rağmen muhafaza edilmişti ve bu nedenle, tüm Birlik otoriteleri ile olan gerginlikler sürmekteydi.

Sovyet açıklık ve dürüstlük politikasının ilk yılları, Kırgızistan'da politik iklim üzerinde küçük bir etki yapmıştı. Bununla birlikte Cumhuriyet'in basın mensuplarına daha fazla liberal bakış edinmeleri ve Yazarlar Birliği'nce yeni bir yayın olan Literaturny Kirghizstan'ı kurmaları için izin verilmişti. Gayriresmi politik gruplar yasaklanmıştı fakat 1989'da derin iskan krizi ile uğraşmak için ortaya çıkan birkaç grubun faaliyetlerine izin verilmişti.

Sovyetler Birliği'nde bulunan Kırgızistan'ın üyeliğinin kutlandığı (şimdiki Milli Müze'nin bir kısmı olan) eski Lenin Müzesi'nde sergilenen eserler

1990 yılının Haziran ayında Özbekler ve Kırgızlar arasındaki etnik gerginlikler Özbekler'in olduğu Oş İli'ni kaplamıştı. Şiddetli karşılaşmalar birbirini izledi ve bir emniyet ve sokağa çıkma yasağı durumu hasıl oldu. 1990 yılının Ağustos ayına kadar düzen eski haline getirilemedi.[kaynak belirtilmeli]

1990'ların başları Kırgızistan'a yeni değişimler getirdi. Kırgızistan Demokratik Hareketi Parlamento'nun desteğiyle önemli bir politik güç haline geldi. Kırgız Bilim akademisi'nin liberal başkanı Askar Akayev 1990 yılının Ekim ayında başkan seçildi. Takip eden Ocak ayında Akayev, yeni hükümet yapılarını öne sürdü ve çoğunlukla daha genç ve reforma yönelik politikacılardan oluşan yeni bir hükümet tayin etti.

1990 yılının Aralık ayında Yüksek Sovyet, cumhuriyetin adını Kırgızistan Cumhuriyeti olarak değiştirmek üzere oy verdi. 1991 yılının Şubat ayında başkent Frunze'nin adı devrim öncesi adı olan Bişkek olarak değiştirildi. Bağımsızlığa giden bu estetik hareketlere rağmen, ekonomik gerçeklikler Eski Sovyetler Birliği'nden ayrılmaya karşı durur gibi gözükmekteydi. 1991 yılının Mart ayındaki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin yaptığı bir referandumda seçmenlerin %88,7'si Eski Sovyetler Birliği'nin yenilenmiş federasyon olarak tutulması teklifini uygun buldular.

19 Ağustos 1991'de Olağanüstü Hal Komitesi, Kırgızistan'da Akayev'i indirme girişiminin görüldüğü Moskova'da güç elde etti. Ertesi hafta darbenin sönmesinden sonra Akayev ve İkinci Başkan German Kuznetsov Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nden istifalarını açıkladılar ve tüm daire ve sekreterya istifa etti. Bunu 31 Ağustos 1991'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden bağımsızlığı sağlayan Yüksek Sovyet oylaması takip etti.

Bağımsızlık

1991 yılının Ekim ayında Akayev rakipsiz ilerledi ve oyların %95'ini alarak doğrudan yeni bağımsız cumhuriyetin başkanı seçildi. O ay diğer yedi cumhuriyetin delegeleriyle birlikte Yeni Ekonomik Toplum Paktı'nı imzaladı. Sonunda 21 Aralık 1991'de diğer dört Orta Asya cumhuriyeti ile birlikte Bağımsız Devletler Topluluğu'na resmen katıldı. 1992'de Kırgızistan, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'na katıldı.

2005 yılının Mart ayındaki parlamenter seçimlerden sonraki Lale Devri, Başkan Akayev'i 4 Nisan 2005'te istifaya zorladı. Muhalefet liderleri koalisyon kurdular ve yeni hükümet Başkan Kurmanbek Bakiyev ve Başbakan Feliks Kulov altında şekillendi.

Politik istikrarı sağlamak mümkündür, iddialara göre organize suça bağlı olan çeşitli gruplar iddaa edilir. 2005 yılının Mart ayında seçilen parlamentonun 75 üyesinden üçü suikast sonucu öldürüldü 10 Mayıs 2006'da ölenlerin birisinin kardeşi de suikaste kurban gitti. Kırgızistan'da bugün hakim olan sorunlar; devlet-şahıs işletmelerinin özelleştirilmesi, demokrasi ve politik özgürlüklerin geliştirilmesi, iç-etnik ilişkiler.

Coğrafya

Ala Archa'dan Bişkek manzarası

Ana madde: Kırgızistan coğrafyası

Kırgızistan Orta Asya'da konum almaktadır. Komşuları kuzeyde Kazakistan, batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir. Tyan-Şan dağları ülkenin %65'ini kaplar ve ülke bu yüzden "Orta Asya'nın İsviçre'si" olarak adlandırılır[6]. Kuzeybatı Tyan-Şan dağları üzerinde bulunan ve ülkenin en büyük gölü olan Issık Köl(Sıcak Göl), Titikaka'dan sonra dünyanın en büyük dağ gölüdür.

Demografi

Ana madde: Kırgızistan demografisi

2005 Dünya Almanağı verilerine göre Kırgızistan nüfusu 5,210,450'dur. Bu nüfusun %34.4'ü 0-15 yaş, %6.2'si ise 65 yaş ve üzeridir. Kırgızistan'da halkın %63.9'u şehirlerde geri kalanı ise kırsal kesimde yaşar. Ülkede kilometrekare başına 29 insan düşer.

Kırgızistan yaş ve cinsiyet piramidi

Kırgızistan'da yerli halk olarak belli olan Kırgızlar'dır (%64.9).[7] Diğer etnik gruplar içinde en büyük Özbekler (13.8%) ve Ruslar (%12.5) oluşturur.[8] Küçük gruplar ise Tatarlar (%1.9), Uygurlar (%1.1), Kazaklar (%0.7) ve Ukrainler'dir (%0.5).

Demokrasi

Kırgızistan Orta Asyanın en liberal ve demokrat ülkesi konumundadır. Yan ülkelerde görülen Halk Baskısı ülkeyi ayrıt ediyor. 2005 görüldüğü gibi halk kendi haklarını belli ediyor.

Diller

Resmi dil Kırgızca Eylül 1991'den beri ülkenin resmi dilidir. Kırgızistan Orta Asya'daki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden ayrılan ülkeler arasında Kazakistan ile birlikte Rusça'yı resmi dil kabul eden ülkedir.

Kırgızca Türk Lehçeleri'nin Kıpçak Grubu'na mensup bir lehçe kabul edilir. 20. yüzyıl'a adar Arap alfabesi kullanılarak yazılan Kırgızca 1928'de Latin alfabesi'ni, 1948'de ise Kiril alfabesi'ni kullanmaya başladı.

Dinler

Ana madde: Kırgızistan'da İslam

Karakol Dungan Camisi

Kırgızistan halkı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dönemleri diğer birlik üyeleri gibi Ateizm içinde yaşamış. Bugün Kırgızistan'ın resmi dini İslam'dır.[9]

Yönetimsel birimler

Ana maddeler: Kırgızistan'daki şehirler listesi ve Kırgızistan'ın illeri

Kırgızistan başkent Bişkek dahil 8 ile (???) ayrılmıştır. Başkent Bişkek'tir.

Kırgızistan'ın illeri

İller, başkent ve il merkezleri:

1. Bişkek (Eski Frunze)
2. Batken (Batken)
3. Çuy (Tokmok)
4. Calal-Abad (Jalal-Abad)
5. Narın (Narın)
6. Oş (Oş)
7. Talas (Talas)
8. Issık-Köl (Issık-Köl)

Kültür

Eğitim

Oş Devlet Üniversitesi binası

Kırgızlar önceleri göçebe olduğundan eğitime dikkat edilmemiş. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında eğitim alanında büyük gelişmeler yaşanmıştır. 1934 yılında 11 yıllık okul okuma zorunluluğu getirilmiştir. 1950 yılından itibaren bu zorunluluğuna uyulması ile birlikte eğitim gelişmeye başlamıştır.[10]

Üniversiteler

Kırgızistan'da 60 civarinda üniversite bulunmaktadir. Belli üniversite şunlardır:

• Orta Asya Amerikan Üniversitesi
• Kırgız-Rus Slav Üniversitesi [11]
• Ulusal Kırgız Üniversitesi [12]
• Kırgız-Türk MANAS Üniversitesi [13]
• Bişkek Beşeri Bilimler Üniversitesi
• Uluslararası Kırgızistan Üniversitesi
• Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi [14]
• Oş Devlet Üniversitesi [15]
• Kırgız Özbek Üniversitesi
• Oş Teknoloji Üniversitesi
• Kasym Tynystanov Üniversitesi

Turizm

Issık Göl

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği zamanında ülke birliğin önemli bir turizm merkezine dönüşmüş.. Son senelerde Issık Göl çevresine yüzbinlerce turist gelmekte. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin dağılmasından sonra seçilen Kırgızistan Başkanı Askar Akayev yaptığı bir açıklamada turizmin ülke ekonomisine en önemli katkıyı yapabilecek sektör olduğunu ifade etmiş.[16] Ülke son yıllarda turizm alanında büyük gelişmeler göstermektedir. Denize kıyısı olmasa da yaz mevsimlerinde göl turizmi yapmakta, ayrıca ülke dağlarla kaplı olması nedeniyle kış sporlarına bağlı turizm gelişmektedir. Kış sporlarından sonra doğa gezileri, termal turizm yapılmaktadır. Ülkenin turist çeken başka bir özelliği ise çok sayılardaki ormanlar ve Issık Göl'e sahip olmasıdır.

Ekonomi

Ana madde: Kırgızistan ekonomisi

Ülke ekonomisi tarım ve madenciliğe dayalıdır. Daha çok hayvancılık kesimi ağırlıklı bir tarım ekonomisi hakimdir. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, mısır, tütün, sebze ve meyvedir. Dağlık bölgelerde yarış atları yetiştirilir, tavşan beslenir, arıcılık yapılır. En çok küçükbaş hayvan beslenir.

Kırgızistan'da 1970'li yıllarda çeşitli mâdenler çıkarılmaya başlanınca mâden sektörü büyük hızla gelişmiştir. Makina, otomotiv, gıda, çimento, cam ve konserve fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. Akarsu üzerlerinde kurulan hidroelektrik santralleri ekonomiye önemli ölçüde katkıda bulunur. Ülkede 600 civârında sanâyi kuruluşu vardır.

Ülkede son yıllarda doğal güzelliklerin etkisi ile turizm faaliyetleri de hızlanmakta ve bu da ülke ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.

Ulaşım

Ana madde: Kırgızistan'da ulaşım

Bişkek'e giden bir yol

Ülkenin dağlık yerşekillerinden ötürü büyük ölçüde kısıtlanmıştır. Yollar yüksekliği 2000 metre ve üzerini bulabilen rakımlar ve dik vadilerden dolayı sık sık viraj yapmak durumundadır. Kış boyunca ulaşım ülkenin kimi yüksek rakımlı ve tenha bölgelerinde hemen hemen imkânsızdır. Bunun yanında ulaşımı güçleştiren diğer etmenlerden biri de kara ve demiryolunun bugün uluslararası sınırlarla kesilmesidir. Bu da, yolların kapalı olmadığı yerlerde birçok zaman alıcı formalite gerektirdiğinden pek tercih edilmemektedir. Ülkede geziler ya da kısa ulaşımda atlarda kullanılabilir.

Bakınız

• Kırgızistan'da ulaşım
• Kırgızistan'daki şehirler listesi
• Kırgızistan tarihi
• Kırgızistan coğrafyası
• Kırgız Türkçesi
• Orta Asya Birliği